Đoàn Đức Ban: Người đ nước mắm Việt lên bàn tiệc trời Âu

“Dưa La, húng Láng, nem Báng, tương Bần, nước mắm Vạn Vân, cá rô Đầm Sét” – câu ca dao quen thuộc của đất Bắc không chỉ là lời ca ngợi những đặc sản tinh túy mà còn là minh chứng cho vị thế của nước mắm Vạn Vân, thương hiệu đã làm nên tên tuổi của doanh nhân Đoàn Đức Ban – người tiên phong đưa nước mắm Việt vươn xa ra thị trường quốc tế. Hơn một thế kỷ trôi qua, câu chuyện về Đoàn Đức Ban và Vạn Vân vẫn là nguồn cảm hứng cho tinh thần sáng tạo và khát vọng vươn tầm của người Việt.

Lịch sử Thương hiệu và tên tuổi Người sáng lập

Đoàn Đức Ban (1899-1945), còn được biết đến với tên gọi Lý Ban hay Vạn Vân, sinh ra tại thôn Hòa Hy, xã Hòa Quang, huyện đảo Cát Hải, Hải Phòng. Ông là một trong những doanh nhân tiêu biểu của Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám (1945), người đã biến một nghề thủ công truyền thống – làm nước mắm – thành một ngành kinh doanh chuyên nghiệp, mang tầm vóc quốc tế.

Khởi đầu từ làng chài Cát Hải

Vào cuối thế kỷ 18, nước mắm Cát Hải chỉ được sản xuất quy mô nhỏ, chủ yếu phục vụ nhu cầu gia đình hoặc bán lẻ trong vùng. Đoàn Đức Ban, với tầm nhìn xa trông rộng, nhận ra tiềm năng của nghề nước mắm. Ông lấy cảm hứng từ câu ca dao về làng Vân (Thị Cầu, Bắc Ninh) – nơi nổi tiếng với nghề làm nước mắm và rượu – để đặt tên thương hiệu Vạn Vân, vừa gợi nhắc nguồn gốc, vừa tạo sự quen thuộc với người tiêu dùng. Năm 1916, ông mở cửa hàng nước mắm đầu tiên tại phố Hàng Hàn, gần cầu Long Biên, Hà Nội – một vị trí đắc địa để dễ dàng vận chuyển và tiêu thụ.

Sáng tạo và xây dựng thương hiệu

Trong bối cảnh các loại nước mắm khác vẫn được đựng trong chum, thùng lớn và bán lẻ, Đoàn Đức Ban đã đi trước thời đại khi:

• Đóng chai và dán nhãn: Ông sáng tạo ra nhãn hiệu “Nước mắm Vạn Vân một cá vàng”, với ba dòng sản phẩm nổi bật: Rồng Vàng, Con Hổ, và Lá Cờ. Tất cả đều được đăng ký bản quyền tại Nha Kinh tế Hải Phòng, một bước đi tiên phong trong việc bảo vệ thương hiệu.

• Tập trung vào chất lượng: Nước mắm Vạn Vân được làm từ các loại cá như cá quẩn (sardine), cá nhâm, và cá ruội, với quy trình ủ chượp kỹ lưỡng trong hàng nghìn chum lớn, đảm bảo hương vị thơm ngon, màu trắng pha vàng nhẹ, phù hợp với các món ăn miền Bắc như giò chả và nước dùng phở.

Chinh phục thị trường trong nước: Chiến lược gia “xử lý mùi”

Trong khi các thương hiệu khác mải lo ủ chượp, ông Ban lo làm thương hiệu. Đối thủ tung “hai cá vàng”, ông khởi kiện. Kết quả: thắng kiện, bảo vệ được chữ “Vạn Vân” bằng giấy trắng mực đen – ở thời mà giấy bản quyền còn quý hơn vàng.

Mặt khác, để nước mắm không chỉ là món ăn mà còn là văn hóa, ông âm thầm dùng chiêu “quảng cáo nghệ thuật”. Ai nghe nhạc Đoàn Chuẩn – con trai ông – sẽ thấy mặt sau bản nhạc in… quảng cáo nước mắm. Một mũi tên trúng hai con cá: vừa nghe nhạc, vừa nhớ mùi mắm. Marketing tinh tế hơn cả phim truyền hình dài tập.

Nhờ chất lượng vượt trội và chiến lược kinh doanh thông minh, nước mắm Vạn Vân nhanh chóng chiếm lĩnh thị trường Bắc Kỳ, vượt qua các đối thủ như nước mắm Nghệ An, Hà Tĩnh, Nam Ô, và Phú Quốc. Thương hiệu này trở thành lựa chọn hàng đầu của các nhà sản xuất giò chả, nước phở và các bà nội trợ ở kinh kỳ. Vạn Vân mở rộng mạng lưới với các cửa hàng và đại lý tại Hà Nội, Hải Phòng, Bắc Ninh, Phúc Yên, Việt Trì, Phú Thọ, Tuyên Quang, Hà Giang, cùng đội xe ôtô vận tải để phân phối sản phẩm.

Vươn ra quốc tế

Năm 1939, Đoàn Đức Ban đánh dấu một cột mốc lịch sử khi đưa nước mắm Vạn Vân xuất khẩu sang Pháp và một số nước châu Âu. Ông giới thiệu hai dòng sản phẩm cao cấp:

• Premier jus de sardine: Nước mắm chắt từ cá quẩn, đóng chai với nút li-e và máy dập nút nhập từ Pháp, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

• Poudre de saumure: Nước mắm cô đặc dạng bột, tiện lợi cho thị trường Âu châu.

Điều đáng kinh ngạc là giá một chai nước mắm Premier jus de sardine đắt ngang nước hoa cao cấp của Pháp, nhưng vẫn được thị trường chấp nhận, chứng minh giá trị và sức hút của sản phẩm. Vạn Vân thậm chí mở đại lý tại Paris, trở thành một trong những thương hiệu Việt Nam đầu tiên đặt chân lên bàn tiệc Âu châu.

Di sản và sự kế thừa

Năm 1932, khi thương hiệu đang ở đỉnh cao, Đoàn Đức Ban đột ngột qua đời. Cơ nghiệp được giao lại cho vợ ông, bà Vạn Vân, và sau đó là người con trai cả Đoàn Đức Trình. Ông Trình tiếp tục phát triển thương hiệu, đổi tên thành Đoàn Vạn Vân và cải tiến quy trình sản xuất bằng cách ủ muối 3-4 lần, giúp cá phân hủy nhanh hơn và cho ra nước mắm chất lượng cao hơn.

Tuy nhiên, đến năm 1959, trong đợt cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh, tài sản của Vạn Vân cùng 54 hộ sản xuất nước mắm khác tại Cát Hải bị sáp nhập thành Xí nghiệp Quốc doanh Cát Hải (nay là Công ty Cổ phần Chế biến Dịch vụ Thủy sản Cát Hải). Dù thương hiệu Vạn Vân không còn tồn tại độc lập, di sản của nó vẫn sống mãi trong ký ức và câu ca dao của người Việt.

Câu chuyện vượt khó đưa nước mắm ra quốc tế

Hành trình đưa nước mắm Vạn Vân từ một làng chài nhỏ bé ở Cát Hải đến bàn tiệc Âu châu là câu chuyện đầy cảm hứng về sự sáng tạo, kiên trì và vượt qua thách thức.

1. Khắc phục định kiến về nước mắm
   Nước mắm thời bấy giờ thường bị xem là sản phẩm thô sơ, chỉ dùng trong gia đình. Đoàn Đức Ban đã thay đổi nhận thức này bằng cách đóng chai, dán nhãn, và đăng ký bản quyền, biến nước mắm thành một sản phẩm thương mại chuyên nghiệp. Ông còn đầu tư vào hệ thống sản xuất với 10.000 chum chượp, mỗi chum chứa 400kg, đảm bảo quy mô lớn và chất lượng ổn định.

2. Đối mặt với cạnh tranh khốc liệt
   Thị trường nước mắm đầu thế kỷ 20 đầy rẫy các đối thủ từ Nghệ An, Hà Tĩnh, Nam Ô, đến Phú Quốc. Đoàn Đức Ban đã khéo léo chọn cái tên “Vạn Vân” gắn với làng Vân nổi tiếng, tạo sự gần gũi và tin cậy. Ông còn mở rộng mạng lưới phân phối, tận dụng vị trí gần sông Hồng và các chợ lớn như Đồng Xuân, Bắc Qua để tiêu thụ sản phẩm.

3. Thách thức xuất khẩu sang châu Âu
   Đưa nước mắm – một sản phẩm đặc trưng Á Đông – sang thị trường Âu châu là một thử thách lớn. Đoàn Đức Ban đã vượt qua rào cản văn hóa và tiêu chuẩn khắt khe bằng cách:

   • Sử dụng máy dập nút chai và nút li-e nhập từ Pháp để đảm bảo vệ sinh và thẩm mỹ.

   • Tạo ra nước mắm cô đặc dạng bột (Poudre de saumure) để phù hợp với thói quen tiêu dùng phương Tây.

   • Đặt đại lý tại Paris, xây dựng thương hiệu với hình ảnh cao cấp, ngang tầm nước hoa.

4. Bảo vệ thương hiệu trước hàng nhái
   Năm 1952, một đối thủ tại Cát Hải, Phạm Gia Năm, đã cố gắng lợi dụng danh tiếng Vạn Vân bằng cách tung ra sản phẩm “Nước mắm Vạn Vân hai cá vàng”. Bà Vạn Vân, vợ ông Ban, đã khởi kiện và thắng kiện nhờ nhãn hiệu đã được đăng ký bản quyền từ trước, minh chứng cho tầm nhìn chiến lược của Đoàn Đức Ban trong việc bảo vệ thương hiệu.

5. Sáng tạo quảng cáo từ con trai – Nhạc sĩ Đoàn Chuẩn
   Một trong những cách quảng bá độc đáo của Vạn Vân là thông qua nhạc sĩ Đoàn Chuẩn, con trai thứ hai của ông Ban. Những bản nhạc nổi tiếng như “Ánh Trăng Mùa Thu” được in kèm quảng cáo nước mắm Vạn Vân ở mặt sau, với thông tin về xuất xứ, đại lý, và cả chi nhánh tại Paris. Đây là một hình thức marketing sáng tạo, kết hợp nghệ thuật và thương mại, giúp thương hiệu tiếp cận đông đảo công chúng.

Đoàn Đức Ban không chỉ là một doanh nhân mà còn là một người tiên phong, người đã nâng tầm nước mắm Việt từ một sản phẩm thủ công thành biểu tượng của tinh hoa ẩm thực Việt Nam. Với thương hiệu Vạn Vân, ông đã vượt qua muôn vàn khó khăn, từ cạnh tranh khốc liệt trong nước đến những rào cản khắt khe của thị trường quốc tế, để đưa nước mắm Việt lên bàn tiệc Âu châu. Câu chuyện của ông là bài học quý giá về tầm nhìn, sự sáng tạo, và lòng kiên định – những giá trị vẫn còn nguyên ý nghĩa cho các doanh nhân Việt Nam hôm nay.