Petro Dollar – Đồng đô la dầu mỏ và sức mạnh địa chính trị toàn cầu

1. Khái niệm Petrodolla là gì?

Petrodollar hay còn gọi là đô la dầu mỏ, là thuật ngữ chỉ nguồn ngoại tệ mà các quốc gia xuất khẩu dầu mỏ thu về khi bán dầu trên thị trường quốc tế, trong đó đồng đô la Mỹ là đồng tiền chính được sử dụng để định giá và thanh toán. Điểm đặc biệt của hệ thống này là hầu hết dầu mỏ trên thế giới từ thập niên 1970 đến nay đều được giao dịch bằng USD. Điều này khiến bất kỳ quốc gia nào muốn mua dầu đều phải nắm giữ dự trữ ngoại hối bằng đồng đô la Mỹ.

Nói cách khác, Petrodollar không chỉ là tiền thu về từ dầu, mà còn là cơ chế gắn kết dầu mỏ với đồng đô la Mỹ, tạo nên một hệ thống tài chính – địa chính trị toàn cầu.

2. Ai là người đưa ra ý tưởng về Petrodollar?

Nguồn gốc của Petrodollar gắn với giai đoạn lịch sử đầy biến động. Năm 1971, Tổng thống Mỹ Richard Nixon chấm dứt chế độ bản vị vàng, chấm dứt mối liên hệ giữa USD và vàng. Quyết định này khiến USD mất đi sự bảo chứng truyền thống, gây ra lo ngại rằng đồng tiền này sẽ mất vị thế trên trường quốc tế. Để duy trì sức mạnh đồng đô la, Mỹ cần một nền tảng mới thay thế vàng.

Trong bối cảnh đó, Ngoại trưởng Henry Kissinger cùng chính quyền Nixon đã tiến hành đàm phán bí mật với Ả Rập Saudi, quốc gia xuất khẩu dầu lớn nhất thế giới và có ảnh hưởng quyết định trong OPEC. Năm 1974, một thỏa thuận được ký kết: Ả Rập Saudi đồng ý bán dầu chỉ tính bằng USD, đồng thời tái đầu tư phần lớn nguồn thu vào trái phiếu chính phủ Mỹ. Đổi lại, Mỹ cam kết bảo vệ an ninh cho vương triều Saudi và cung cấp vũ khí hiện đại.

Sau đó, cơ chế này được mở rộng ra toàn khối OPEC. Kể từ đây, dầu mỏ toàn cầu gần như gắn chặt với USD, hình thành hệ thống Petrodollar. Đây được coi là một trong những bước đi chiến lược nhất trong lịch sử tài chính quốc tế, giúp Mỹ giữ vững ngôi vị bá chủ sau khi mất bản vị vàng.

3. Ảnh hưởng của Petrodollar đến Mỹ và Trung Đông

Đối với Mỹ, hệ thống Petrodollar đem lại quyền lực khổng lồ. Thứ nhất, nó củng cố vị thế của đồng đô la Mỹ trở thành đồng tiền dự trữ toàn cầu. Các quốc gia buộc phải dự trữ USD để mua dầu, từ đó tạo nhu cầu thường xuyên và ổn định đối với đồng tiền này. Thứ hai, Mỹ có thể phát hành thêm tiền để tài trợ chi tiêu, vì biết rằng thế giới sẽ hấp thụ USD thông qua thương mại dầu. Thứ ba, hệ thống này giúp Mỹ có công cụ quyền lực mềm: khi kiểm soát hệ thống tài chính và thanh toán quốc tế, Mỹ có khả năng áp đặt trừng phạt kinh tế lên các quốc gia đối thủ.

Đối với Trung Đông, đặc biệt là các quốc gia vùng Vịnh, petrodollar mang lại sự giàu có chưa từng có. Từ những năm 1970, các nước này tích lũy lượng USD khổng lồ, tạo ra hiện tượng được gọi là Petrodollar recycling. Các quốc gia xuất khẩu dầu tái đầu tư nguồn ngoại tệ vào trái phiếu chính phủ Mỹ, bất động sản, ngân hàng, thị trường chứng khoán và các dự án cơ sở hạ tầng. Nhờ đó, những thành phố như Riyadh, Dubai, Doha đã biến thành trung tâm hiện đại, xa hoa, trở thành biểu tượng của sự giàu có.

Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá lớn vào dầu và USD cũng khiến kinh tế Trung Đông dễ tổn thương. Khi giá dầu giảm hoặc Mỹ thay đổi chính sách, các quốc gia này lập tức đối diện khủng hoảng ngân sách. Ngoài ra, sự tập trung quyền lực và tài sản trong tay tầng lớp hoàng gia, tập đoàn dầu khí cũng tạo ra bất bình đẳng xã hội.

4. Petrodollar đã thay đổi thế giới Ả Rập và toàn cầu như thế nào?

Đối với thế giới Ả Rập, Petrodollar làm thay đổi hoàn toàn cấu trúc xã hội và kinh tế. Những quốc gia từng nghèo nàn, khô cằn trở thành các siêu cường dầu mỏ. Họ xây dựng cơ sở hạ tầng hiện đại, từ đường sá, sân bay, bệnh viện đến trường đại học. Tuy nhiên, điều này cũng tạo ra hiện tượng nền kinh tế dựa vào tài nguyên, ít đa dạng, phụ thuộc nặng nề vào dầu. Khi giá dầu tăng, họ phất lên nhanh chóng; khi giá giảm, khủng hoảng xảy ra.

Đối với thế giới, Petrodollar định hình lại trật tự toàn cầu. Thứ nhất, nó nâng cao sức mạnh địa chính trị của Mỹ. Nhờ gắn dầu với USD, Mỹ duy trì được vai trò trung tâm tài chính thế giới. Thứ hai, nó khiến dầu mỏ trở thành “vũ khí chiến lược”. Ví dụ điển hình là khủng hoảng dầu mỏ năm 1973 khi OPEC cắt giảm nguồn cung, khiến phương Tây rơi vào suy thoái, lạm phát tăng cao. Thứ ba, nó tạo ra liên kết kinh tế – quân sự giữa Mỹ và Trung Đông, biến khu vực này thành điểm nóng xung đột. Nhiều cuộc chiến tranh như chiến tranh vùng Vịnh, xung đột Iraq hay can thiệp vào Iran đều ít nhiều liên quan đến dầu và hệ thống Petrodollar.

5. Petrodollar ngày nay đang được áp dụng ra sao?

Dù vẫn còn chiếm ưu thế, hệ thống Petrodollar đang đối diện nhiều thách thức. Trung Quốc, nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, thúc đẩy thanh toán dầu bằng Nhân dân tệ, hình thành khái niệm petro-yuan. Nga sau khi bị Mỹ và phương Tây trừng phạt năm 2022, chuyển hướng bán dầu bằng đồng rúp, nhân dân tệ và rupee. Ả Rập Saudi và một số thành viên OPEC+ cũng thể hiện sự cởi mở hơn trong việc chấp nhận đồng tiền khác ngoài USD.

Bên cạnh đó, xu hướng chuyển dịch năng lượng, từ dầu sang năng lượng tái tạo và giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, cũng làm suy yếu dần vai trò của petrodollar. Tuy nhiên, theo IMF, hiện nay hơn 80% giao dịch dầu toàn cầu vẫn tính bằng USD. Điều này cho thấy dù không còn độc quyền tuyệt đối, Petrodollar vẫn là trụ cột chính trong thương mại dầu.

6. So sánh Petrodollar với các sản phẩm khác

So với vàng, trước năm 1971, USD gắn liền với vàng trong chế độ bản vị vàng. Sau khi Nixon chấm dứt cơ chế này, dầu thay thế vàng trở thành nền tảng bảo chứng. Vàng là tài sản cất trữ có giới hạn, còn dầu là nguồn năng lượng thiết yếu cho nền kinh tế hiện đại.

So với khí đốt, dầu phổ biến hơn và dễ vận chuyển hơn, nên hình thành hệ thống petrodollar. Khí đốt cũng thường giao dịch bằng USD nhưng phạm vi không bằng dầu do hạ tầng vận chuyển phức tạp.

So với than đá, dầu có giá trị chiến lược cao hơn, vì trong thế kỷ 20 dầu trở thành nhiên liệu cho giao thông, quân sự, công nghiệp. Than quan trọng trong thế kỷ 19 nhưng không đủ để tạo ra một “than-dollar”.

So với năng lượng tái tạo, hiện nay chưa có “green-dollar” nhưng xu hướng tín chỉ carbon có thể trở thành nền tảng tài chính mới trong tương lai. Nếu thế giới tiến đến nền kinh tế carbon thấp, có thể đồng tiền gắn với tín chỉ carbon sẽ thay thế dần vai trò của petrodollar.

Petrodollar không chỉ là một khái niệm kinh tế mà còn là một hệ thống quyền lực địa chính trị. Nó đã định hình lại quan hệ Mỹ – Trung Đông, củng cố vị thế toàn cầu của USD và tạo ra những thay đổi to lớn cho thế giới Ả Rập. Tuy nhiên, nó cũng mang lại nhiều hệ quả: phụ thuộc vào dầu, bất bình đẳng xã hội, xung đột và bất ổn khu vực.

Ngày nay, hệ thống này vẫn tồn tại nhưng bị thách thức bởi nỗ lực phi đô la hóa của các quốc gia như Trung Quốc, Nga, cùng xu hướng chuyển dịch năng lượng toàn cầu. Mặc dù vậy, thay thế hoàn toàn Petrodollar là điều không dễ vì USD vẫn là đồng tiền có tính thanh khoản và niềm tin cao nhất thế giới.

Trong tương lai, thế giới có thể chứng kiến sự chuyển dịch từ “đô la dầu mỏ” sang “đô la năng lượng xanh” hoặc “đô la carbon”, phản ánh sự thay đổi trong nhu cầu năng lượng và cấu trúc chính trị toàn cầu. Nhưng cho đến lúc đó, petrodollar vẫn sẽ còn là một trong những công cụ quyền lực mạnh mẽ nhất định hình trật tự thế giới.