AI và 5 sai lầm “chết người”

Việc sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) mang lại nhiều lợi ích, nhưng nếu không cẩn trọng, các tổ chức có thể mắc phải những sai lầm nghiêm trọng. Dưới đây là 5 sai lầm phổ biến khi sử dụng AI, lý do cần hiểu chúng, và các ví dụ về hậu quả mà các công ty quốc tế đã phải đối mặt.

1. Sử dụng dữ liệu kém chất lượng hoặc thiên lệch

• AI phụ thuộc vào dữ liệu huấn luyện. Dữ liệu không đầy đủ, không chính xác, hoặc chứa thiên lệch (bias) sẽ dẫn đến kết quả sai lệch, gây ra quyết định không công bằng hoặc không đáng tin cậy.
• Ví dụ thực tế:
  • Năm 2015, Google Photos gắn nhãn sai ảnh của hai người da đen là “gorillas” do dữ liệu huấn luyện thiếu đa dạng về sắc tộc. Google phải xin lỗi và sửa đổi thuật toán.
  • Amazon hủy công cụ tuyển dụng AI vào năm 2018 vì nó ưu tiên ứng viên nam, do dữ liệu huấn luyện chủ yếu dựa trên hồ sơ nam giới, khiến hệ thống phạt điểm các hồ sơ chứa từ như “women’s”.
• Hậu quả: Tổn hại danh tiếng, chi phí khắc phục, mất niềm tin từ khách hàng.

2. Thiếu minh bạch và giám sát (Black Box AI)

• Sử dụng mô hình AI “hộp đen” mà không hiểu cách chúng hoạt động hoặc không giám sát thường xuyên, dẫn đến khó kiểm soát kết quả, đặc biệt trong các lĩnh vực nhạy cảm như y tế hoặc pháp lý.
• Thực tế đã xãy ra nhiều trường hợp sai lầm:
  • Năm 2023, hai luật sư Mỹ bị phạt 5.000 USD vì dùng ChatGPT tạo tài liệu pháp lý chứa các vụ án giả mạo, do thiếu kiểm tra từ con người.
  • Microsoft rút chatbot Tay chỉ sau 16 giờ ra mắt năm 2016 vì nó đăng tweet phân biệt chủng tộc, do không giám sát dữ liệu học từ mạng xã hội.
• Thiệt hại pháp lý, mất uy tín, chi phí sửa chữa hoặc rút hệ thống.

3. Đánh giá thấp độ phức tạp của việc tích hợp AI

• Nhiều tổ chức nghĩ AI là giải pháp đơn giản, nhưng tích hợp AI đòi hỏi thay đổi quy trình, đào tạo nhân sự, và đầu tư dài hạn. Thiếu kế hoạch rõ ràng dẫn đến thất bại triển khai.
• McDonald’s hủy dự án AI nhận diện giọng nói tại drive-thru vào năm 2024 (hợp tác với IBM) vì hệ thống không hiểu chính xác đơn hàng, do thiếu thử nghiệm thực tế và đánh giá thấp độ phức tạp của ngôn ngữ tự nhiên.
• Hậu quả: Lãng phí thời gian, nguồn lực, và không đạt mục tiêu kinh doanh.

4. Bỏ qua các vấn đề đạo đức và pháp lý

• Không xem xét quyền riêng tư, công bằng, hoặc không tuân thủ quy định pháp lý khi dùng AI, đặc biệt trong y tế, tài chính, hoặc tuyển dụng.
• Ví dụ thực tế đã minh chứng:
  • Air Canada bị kiện và bồi thường vì chatbot AI cung cấp thông tin sai về chính sách hoàn tiền vé máy bay, do không đảm bảo độ chính xác.
  • Công nghệ nhận diện khuôn mặt AI của cảnh sát Detroit xác định nhầm một phụ nữ mang thai là nghi phạm, dẫn đến vụ kiện và tổn hại danh tiếng.
• Kiện tụng, phạt tiền, mất lòng tin từ công chúng.

5. Quá phụ thuộc vào AI, bỏ qua yếu tố con người

• Tin rằng AI có thể thay thế hoàn toàn con người, bỏ qua vai trò của trực giác, sáng tạo, và khả năng xử lý ngữ cảnh. AI không thể giải quyết tốt các tình huống phức tạp hoặc sáng tạo như con người.
• Ví dụ các công cụ AI chẩn đoán COVID-19 trong đại dịch không hiệu quả như kỳ vọng, theo Viện Turing (Anh), do dữ liệu sai lệch và thiếu sự giám sát của bác sĩ.
• Zoom bị chỉ trích năm 2023 vì chính sách sử dụng dữ liệu người dùng để huấn luyện AI mà không có sự đồng ý rõ ràng, gây lo ngại về quyền riêng tư. Zoom phải sửa đổi chính sách sau phản ứng dữ dội.
• Hậu quả: Giảm hiệu quả, mất niềm tin từ nhân viên/khách hàng, bỏ lỡ giải pháp sáng tạo.

Tại sao cần hiểu 5 sai lầm này khi sử dụng AI?

1. Giảm rủi ro tài chính và danh tiếng: Hiểu sai lầm giúp tránh chi phí khắc phục, kiện tụng, hoặc mất khách hàng do lỗi AI.
2. Tối ưu hóa hiệu quả AI: Nhận thức các vấn đề như dữ liệu kém hoặc thiếu giám sát giúp triển khai AI đúng hướng, tăng giá trị đầu tư.
3. Tuân thủ pháp lý và đạo đức: Với các quy định AI ngày càng nghiêm ngặt (như GDPR), hiểu sai lầm giúp tránh vi phạm và bảo vệ người dùng.
4. Duy trì lòng tin: Sử dụng AI minh bạch, công bằng giúp xây dựng niềm tin từ khách hàng và nhân viên.
5. Cạnh tranh bền vững: Tránh sai lầm giúp doanh nghiệp tận dụng AI để tạo lợi thế, thay vì thất bại do triển khai sai.

5 sai lầm khi sử dụng AI – dữ liệu kém, thiếu minh bạch, đánh giá thấp độ phức tạp, bỏ qua đạo đức/pháp lý, và quá phụ thuộc vào AI – đã gây hậu quả cho các công ty như Google, Amazon, Microsoft, McDonald’s, và Air Canada, từ tổn hại danh tiếng đến chi phí pháp lý. Hiểu những sai lầm này giúp tổ chức sử dụng AI hiệu quả, tránh rủi ro, và xây dựng chiến lược bền vững trong kỷ nguyên công nghệ