Hiệu ứng Matthew và tác động đến xã hội

Hiệu ứng Matthew (Matthew Effect) là một khái niệm xã hội học nổi tiếng được Robert K. Merton giới thiệu vào năm 1968. Và xuất phát từ câu Kinh Thánh trong Phúc Âm Matthew: “Ai đã có thì sẽ được cho thêm, và sẽ dư dật; còn ai không có thì ngay cái họ có cũng sẽ bị lấy đi.”

Khởi nguồn của khái niệm “Hiệu ứng Matthew”

Hiệu ứng Matthew (Matthew Effect) là một khái niệm được giới thiệu lần đầu bởi nhà xã hội học Robert K. Merton vào năm 1968. Thuật ngữ này bắt nguồn từ một câu Kinh Thánh trong Phúc Âm Matthew (Ma-thi-ơ), chương 25, câu 29:

“Vì ai đã có thì sẽ được cho thêm và sẽ có dư dật; còn ai không có, thì ngay cái họ đang có cũng sẽ bị lấy đi.”

Câu trích này phản ánh một hiện tượng phổ biến trong xã hội: những người hoặc tổ chức đã có lợi thế ban đầu thường có xu hướng tiếp tục nhận thêm nhiều lợi ích, còn những người bắt đầu từ bất lợi sẽ càng gặp khó khăn hơn.

Ban đầu, Merton dùng khái niệm này để mô tả hiện tượng trong khoa học: những nhà nghiên cứu đã nổi tiếng thì dễ được công nhận, dễ nhận tài trợ, dễ xuất bản công trình hơn; trong khi những nhà nghiên cứu ít tên tuổi, dù có kết quả tương tự, lại khó được ghi nhận. Nhưng dần dần, khái niệm này được áp dụng rộng rãi để phân tích nhiều khía cạnh trong xã hội, từ kinh tế, giáo dục, công nghệ cho đến văn hóa.

Tiền đề của hiệu ứng Matthew

Hiệu ứng Matthew dựa trên một số tiên đề cơ bản:

Lợi thế tích lũy: Lợi thế ban đầu, dù nhỏ, có thể tích lũy và khuếch đại theo thời gian, tạo nên khoảng cách ngày càng lớn giữa những người có và người không có.
Công nhận xã hội mang tính thiên lệch: Thành công thường được ghi nhận cho những cá nhân hoặc tổ chức đã nổi tiếng, thay vì những người mới hoặc kém tên tuổi, ngay cả khi chất lượng công việc tương đương.
Nguồn lực phân bổ không đồng đều: Trong xã hội, nguồn lực như vốn, thông tin, mối quan hệ, cơ hội thường được ưu tiên cho những người đã có nhiều hơn, thay vì san sẻ công bằng.
Vòng lặp củng cố: Thành công ban đầu tạo ra thêm cơ hội, cơ hội dẫn đến thành công mới, và thành công mới lại càng củng cố lợi thế – một vòng xoáy tăng trưởng theo cấp số nhân.

Vấn đề xã hội mà hiệu ứng Matthew nêu bật

Bất bình đẳng kinh tế

Trong kinh tế, hiệu ứng Matthew giải thích vì sao người giàu ngày càng giàu, người nghèo ngày càng nghèo. Người có tài sản lớn dễ dàng tiếp cận vốn, đầu tư, hưởng lãi suất ưu đãi. Trong khi đó, người nghèo khó tiếp cận tín dụng, buộc phải vay với lãi suất cao hoặc không có cơ hội đầu tư.

Điều này tạo ra hiện tượng phân hóa giai cấp rõ rệt, khiến khoảng cách giàu nghèo gia tăng – một trong những vấn đề nhức nhối của xã hội hiện đại.
Bất công trong giáo dục

Trẻ em có gia đình giàu có thường được tiếp cận môi trường giáo dục tốt hơn, có điều kiện học thêm, được rèn luyện kỹ năng từ sớm. Khi trưởng thành, chúng dễ dàng tiếp cận những cơ hội nghề nghiệp tốt. Ngược lại, trẻ em nghèo ít có điều kiện đầu tư cho tri thức, dẫn đến hạn chế khi trưởng thành.

Hiệu ứng Matthew làm cho bất bình đẳng giáo dục trở thành gốc rễ của bất bình đẳng xã hội kéo dài qua nhiều thế hệ.
Ảnh hưởng trong khoa học và công nghệ

Một nghiên cứu chỉ ra rằng các nhà khoa học nổi tiếng dễ được trích dẫn hơn, ngay cả khi bài báo của họ không khác biệt nhiều so với người ít tên tuổi. Điều này khiến nguồn lực nghiên cứu tập trung vào một số ít cá nhân và tổ chức, trong khi nhiều tài năng mới bị bỏ qua.

Trong công nghệ, các công ty lớn như Google, Microsoft, Meta tiếp tục thống trị nhờ có vốn, nhân lực, thương hiệu, và dữ liệu – những tài sản mà startup khó lòng cạnh tranh.
Ảnh hưởng trong văn hóa và giải trí

Người nổi tiếng thường có thêm nhiều cơ hội hơn, ngay cả khi sản phẩm họ tạo ra không vượt trội. Một ca sĩ nổi tiếng ra bài hát trung bình vẫn dễ dàng nổi hơn một nghệ sĩ mới với tác phẩm xuất sắc. Điều này tạo nên sự “lệch chuẩn” trong văn hóa tiêu dùng, khi sự nổi tiếng được ưu tiên hơn chất lượng thật sự.
Bất công xã hội và sự luân chuyển cơ hội

Hiệu ứng Matthew còn cho thấy sự thiếu luân chuyển cơ hội trong xã hội. Người đã có quyền lực, mối quan hệ thường dễ dàng tiếp cận thêm nhiều cơ hội hơn, trong khi những cá nhân khác khó có cơ hội “bứt phá”. Đây chính là một nguyên nhân gây ra hiện tượng “tắc nghẽn xã hội” – khi các tầng lớp không dễ dàng di chuyển vị trí xã hội.

Một số ví dụ điển hình

Kinh tế toàn cầu: Theo Oxfam, 1% người giàu nhất thế giới đang sở hữu gần 50% tài sản toàn cầu. Đây chính là minh chứng rõ ràng của hiệu ứng Matthew trong kinh tế.
Giáo dục tại Mỹ: Các trường đại học danh tiếng như Harvard, MIT, Stanford thường nhận được nhiều tài trợ và quyên góp hơn, từ đó càng nâng cao chất lượng và uy tín, tiếp tục thu hút thêm nguồn lực, tạo ra vòng lặp “càng mạnh càng mạnh thêm”.
Công nghệ số: Google với lợi thế dữ liệu tìm kiếm từ ban đầu đã xây dựng hệ sinh thái khổng lồ. Các startup mới khó lòng phá vỡ vì lợi thế tích lũy dữ liệu đã trở thành “tường thành” khổng lồ.
Mạng xã hội: Người nổi tiếng trên TikTok, Instagram dễ dàng có thêm hàng triệu lượt theo dõi chỉ nhờ một video, trong khi người mới rất khó đạt được sự chú ý, dù nội dung có thể tốt hơn.

Tác động tích cực và tiêu cực của học thuyết này:

Tích cực

Khuyến khích cạnh tranh: Người có lợi thế ban đầu được khuyến khích phát triển thêm, tạo ra nhiều giá trị mới.
Gia tăng tốc độ phát triển: Nhờ tập trung nguồn lực vào một số cá nhân/tổ chức, xã hội có thể tận dụng hiệu quả và đạt bước tiến nhanh hơn.

Tiêu cực

Tạo bất công: Người tài năng nhưng thiếu cơ hội có thể bị gạt ra ngoài.
Gia tăng bất bình đẳng: Khoảng cách giàu nghèo, cơ hội học tập và nghề nghiệp ngày càng lớn.
Giảm đa dạng sáng tạo: Khi xã hội chỉ ưu tiên cho người đã nổi tiếng, nhiều ý tưởng mới không được phát hiện và khai thác.

Giải pháp hạn chế tác động tiêu cực

Chính sách công bằng giáo dục: Nhà nước cần hỗ trợ nhiều hơn cho trẻ em vùng khó khăn, cung cấp học bổng, cơ hội học tập miễn phí hoặc giá rẻ.
Hỗ trợ khởi nghiệp: Chính phủ và quỹ đầu tư nên có chương trình tài trợ, hỗ trợ startup để giảm chênh lệch với các tập đoàn lớn.
Chính sách thuế và phân phối lại thu nhập: Đánh thuế lũy tiến với người giàu, tăng chi tiêu xã hội cho y tế, giáo dục, cơ sở hạ tầng để thu hẹp khoảng cách giàu nghèo.
Thay đổi cơ chế công nhận khoa học và sáng tạo: Đánh giá chất lượng dựa trên kết quả, thay vì chỉ dựa vào danh tiếng của tác giả hay tổ chức.
Khuyến khích sự đa dạng trong văn hóa và giải trí: Xây dựng nền tảng phân phối nội dung công bằng, giúp nghệ sĩ mới có cơ hội tiếp cận công chúng.

Hiệu ứng Matthew không chỉ là một hiện tượng xã hội học, mà còn là một nguyên lý vận hành quan trọng trong hầu hết các lĩnh vực từ kinh tế, giáo dục, khoa học, văn hóa cho đến chính trị. Nó nêu bật sự thật rằng xã hội thường có xu hướng “ưu tiên cho người đã có lợi thế”, từ đó tạo nên những vòng xoáy tích lũy làm gia tăng khoảng cách giữa các tầng lớp.

Nếu chỉ nhìn ở góc độ tích cực, hiệu ứng này có thể giúp thúc đẩy tăng trưởng nhanh chóng. Tuy nhiên, hệ quả tiêu cực của nó lại chính là bất bình đẳng xã hội, sự thiếu công bằng và lãng phí tiềm năng của nhiều cá nhân.

Do đó, một xã hội công bằng và phát triển bền vững cần phải có những chính sách và cơ chế để hạn chế tác động tiêu cực của hiệu ứng Matthew, nhằm đảm bảo rằng cơ hội được phân bổ rộng rãi, tài năng được công nhận, và sự phát triển không chỉ tập trung vào một nhóm nhỏ mà lan tỏa ra toàn cộng đồng.