Lịch sử kinh doanh đa cấp và mô hình thành công của các công ty nhỏ

Lịch sử kinh doanh đa cấp và ai là người sáng tạo ra mô hình kinh doanh này

Kinh doanh đa cấp (Multi-Level Marketing - MLM) không phải là một phát minh của một cá nhân duy nhất mà là kết quả của sự tiến hóa từ các mô hình kinh doanh trực tiếp và phân phối qua mạng lưới. Tuy nhiên, có một số cột mốc và nhân vật quan trọng được ghi nhận trong việc hình thành và phát triển mô hình này.

Nguồn gốc ban đầu của kinh doanh đa cấp là Bán hàng trực tiếp

• Thế kỷ 19: Ý tưởng bán hàng trực tiếp (direct selling), tiền thân của MLM, xuất hiện ở Mỹ khi các công ty như Avon (thành lập năm 1886 bởi David H. McConnell) sử dụng đội ngũ bán hàng (chủ yếu là phụ nữ) để tiếp thị sản phẩm tận nhà. Đây là bước đầu tiên trong việc loại bỏ trung gian bán lẻ truyền thống.
• Khác biệt: Ở giai đoạn này, mô hình chưa có cấu trúc "đa cấp" (multi-level), mà chỉ dừng ở bán hàng trực tiếp từ công ty đến người tiêu dùng.

Người đặt nền móng cho kinh doanh đa cấp: Carl Rehnborg

• Năm 1945, Carl Rehnborg, người sáng lập công ty Nutrilite (ra đời năm 1934 tại California, Mỹ), được xem là người tiên phong trong việc phát triển mô hình kinh doanh đa cấp hiện đại.
• Rehnborg ban đầu bán thực phẩm bổ sung (vitamin) thông qua bán hàng trực tiếp. Tuy nhiên, ông nhận thấy rằng việc khuyến khích người bán hàng tuyển dụng thêm người khác và chia sẻ lợi nhuận từ doanh số của mạng lưới sẽ hiệu quả hơn.
• Đóng góp: Ông giới thiệu hệ thống phân phối đa cấp, trong đó các nhà phân phối không chỉ kiếm tiền từ việc bán sản phẩm mà còn từ doanh số của những người họ tuyển dụng (tuyến dưới). Đây là lần đầu tiên mô hình "đa cấp" xuất hiện với ý nghĩa đầy đủ.
• Ảnh hưởng: Nutrilite trở thành hình mẫu cho các công ty MLM sau này. Rehnborg thường được coi là "cha đẻ" của kinh doanh đa cấp vì đã hệ thống hóa ý tưởng này.

Sự phát triển kinh doanh đa cấp lớn mạnh: Amway và Rich DeVos - Jay Van Andel

• Năm 1959, Rich DeVos và Jay Van Andel, hai nhân viên cũ của Nutrilite, thành lập Amway (viết tắt của "American Way") tại Michigan, Mỹ.
• Họ hoàn thiện mô hình MLM của Nutrilite bằng cách:
  • Đưa ra hệ thống hoa hồng rõ ràng dựa trên doanh số nhóm.
  • Tạo ra các sản phẩm gia dụng đa dạng (khác với chỉ thực phẩm bổ sung của Nutrilite).
  • Phát triển chiến lược đào tạo và xây dựng văn hóa cộng đồng mạnh mẽ cho nhà phân phối.
• Thành công: Amway nhanh chóng trở thành công ty MLM lớn nhất thế giới, với doanh thu hàng tỷ USD mỗi năm và hiện diện tại hơn 100 quốc gia. Họ đã biến MLM thành một ngành kinh doanh chính thống và phổ biến toàn cầu.
• Dù không sáng tạo ra MLM, DeVos và Van Andel là những người phổ biến và định hình nó thành mô hình như ngày nay.

• Thập niên 1970: MLM bị chỉ trích nặng nề tại Mỹ vì sự xuất hiện của các mô hình lừa đảo "kim tự tháp" (Pyramid Scheme), khiến chính phủ phải ban hành luật để phân biệt MLM hợp pháp và bất hợp pháp. Một vụ kiện nổi tiếng năm 1979 của Ủy ban Thương mại Liên bang Mỹ (FTC) chống lại Amway đã xác nhận rằng MLM là hợp pháp nếu tập trung vào bán sản phẩm thực sự, không phải tuyển dụng.
• Thập niên 1980-1990: MLM lan rộng ra toàn cầu với sự xuất hiện của các công ty như Herbalife (1980), Oriflame (1967, nhưng phát triển mạnh ở giai đoạn này), và Forever Living (1978).

Vậy Mô hình Kinh doanh đa cấp là gì?

Kinh doanh đa cấp (Multi-Level Marketing - MLM) là một mô hình kinh doanh trong đó doanh nghiệp sử dụng mạng lưới người tham gia (nhà phân phối) gồm nhiều cấp và nhánh để bán sản phẩm hoặc dịch vụ trực tiếp đến người tiêu dùng, không qua các kênh bán lẻ truyền thống như cửa hàng hay đại lý. Người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng hoặc lợi ích kinh tế dựa trên doanh số bán hàng của chính họ và của những người trong mạng lưới mà họ tuyển dụng. Đây là một hình thức tiếp thị dựa trên truyền miệng và xây dựng hệ thống phân phối thông qua quan hệ cá nhân.

Bản chất của kinh doanh đa cấp không xấu, mà thực tế được xem là một chiến lược tiếp thị hiệu quả nếu vận hành đúng cách. Tuy nhiên, nó thường bị biến tướng thành các mô hình lừa đảo (như kim tự tháp - Pyramid Scheme) khi tập trung vào việc thu lợi từ tuyển dụng thay vì bán sản phẩm thực sự.

Các quy định pháp lý về kinh doanh đa cấp tại Việt Nam

Tại Việt Nam, kinh doanh đa cấp là một ngành nghề kinh doanh có điều kiện, được pháp luật công nhận và quản lý chặt chẽ để ngăn chặn các hành vi bất chính. Các quy định pháp lý chính bao gồm:

1. Cơ sở pháp lý:
   • Luật Cạnh tranh 2018: Điều 48 cấm các hành vi kinh doanh đa cấp bất chính nhằm thu lợi từ tuyển dụng.
   • Nghị định 40/2018/NĐ-CP (ban hành ngày 12/3/2018, có hiệu lực từ 2/5/2018): Quy định chi tiết về quản lý hoạt động kinh doanh đa cấp.
   • Nghị định 18/2023/NĐ-CP: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 40/2018/NĐ-CP.
   • Thông tư 10/2018/TT-BCT: Hướng dẫn thực hiện Nghị định 40, bao gồm quy định về đào tạo kiến thức pháp luật cho người tham gia.
2. Điều kiện hoạt động:
   • Doanh nghiệp phải được cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp từ Bộ Công Thương.
   • Chỉ được kinh doanh với hàng hóa (sản phẩm hữu hình), không áp dụng cho dịch vụ hoặc các đối tượng vô hình, trừ trường hợp pháp luật cho phép (ví dụ: bảo hiểm).
   • Không được kinh doanh các mặt hàng cấm như thuốc, thiết bị y tế, thuốc thú y, thuốc bảo vệ thực vật, hóa chất nguy hiểm.
3. Hành vi bị cấm (theo Điều 5, Nghị định 40/2018/NĐ-CP):
   • Yêu cầu người tham gia đặt cọc, mua hàng hóa ban đầu hoặc nộp tiền để tham gia mạng lưới.
   • Không cam kết mua lại ít nhất 90% giá trị hàng hóa đã bán cho người tham gia nếu họ muốn trả lại.
   • Trả hoa hồng chủ yếu từ việc tuyển dụng thay vì từ doanh số bán hàng.
   • Cung cấp thông tin sai lệch về sản phẩm hoặc lợi ích để lôi kéo người tham gia.
4. Quyền và nghĩa vụ của người tham gia:
   • Người tham gia phải được đào tạo về pháp luật bán hàng đa cấp (ít nhất 8 giờ) trước khi ký hợp đồng.
   • Không được tham gia nếu đang chấp hành án tù, có tiền án liên quan đến lừa đảo, hoặc là người nước ngoài không có giấy phép lao động tại Việt Nam.
5. Hình phạt:
   • Các doanh nghiệp vi phạm có thể bị thu hồi giấy phép, phạt tiền, hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự nếu gây hậu quả nghiêm trọng (ví dụ: lừa đảo chiếm đoạt tài sản).

Tính đến tháng 3/2023, theo Bộ Công Thương, Việt Nam có khoảng 20 doanh nghiệp được cấp phép hoạt động kinh doanh đa cấp hợp pháp, như Herbalife, Amway, Oriflame.

Các mô hình kinh doanh đa cấp thành công của các công ty nhỏ trên thế giới

Dưới đây là một số ví dụ về các công ty nhỏ quốc tế đã áp dụng mô hình kinh doanh đa cấp (MLM) và đạt được thành công, minh chứng cho việc mô hình này có thể hiệu quả nếu được vận hành đúng cách:

1. Young Living (Mỹ)
   • Young Living là một công ty nhỏ khởi đầu từ năm 1994, tập trung vào tinh dầu tự nhiên và sản phẩm chăm sóc sức khỏe. Họ sử dụng MLM để xây dựng mạng lưới nhà phân phối cá nhân, khuyến khích bán hàng qua trải nghiệm sản phẩm và tuyển dụng tuyến dưới.
   • Từ một công ty gia đình, Young Living đã phát triển thành doanh nghiệp toàn cầu với doanh thu hàng năm vượt 1 tỷ USD (tính đến 2023). Họ thành công nhờ sản phẩm chất lượng cao, chiến lược đào tạo nhà phân phối bài bản và tập trung vào giá trị thực tế thay vì chỉ tuyển dụng.
   • Bài học: Tập trung vào sản phẩm có giá trị sử dụng cao và xây dựng cộng đồng gắn kết.
2. doTERRA (Mỹ)
   • Thành lập năm 2008, doTERRA cũng kinh doanh tinh dầu và sản phẩm sức khỏe theo mô hình MLM. Công ty khuyến khích nhà phân phối tổ chức các buổi workshop để giới thiệu sản phẩm và chia sẻ lợi ích kinh doanh.
   • Từ quy mô nhỏ, doTERRA đạt doanh thu hơn 2 tỷ USD vào năm 2022, với mạng lưới hàng triệu nhà phân phối trên toàn cầu. Họ nổi bật nhờ chiến lược marketing truyền miệng hiệu quả và chính sách hoa hồng minh bạch.
   • Bài học: Đầu tư vào đào tạo và tạo động lực cho nhà phân phối thông qua lợi ích rõ ràng.
3. Jeunesse Global (Mỹ)
   • Ra đời năm 2009, Jeunesse tập trung vào sản phẩm chống lão hóa và chăm sóc cá nhân. Họ áp dụng MLM với hệ thống thưởng đa cấp dựa trên doanh số bán hàng và phát triển đội nhóm.
   • Từ một công ty khởi nghiệp nhỏ, Jeunesse đạt doanh thu hơn 1 tỷ USD chỉ sau 6 năm (2015) và hiện diện tại hơn 100 quốc gia. Thành công đến từ sản phẩm độc đáo và hệ thống hỗ trợ nhà phân phối mạnh mẽ.
   • Bài học: Sản phẩm phải có điểm khác biệt và hệ thống hỗ trợ tuyến dưới là yếu tố then chốt.
4. Forever Living Products (Mỹ)
   • Thành lập năm 1978, Forever Living kinh doanh sản phẩm từ lô hội (nước uống, mỹ phẩm, chăm sóc da) theo mô hình MLM. Công ty tập trung vào việc xây dựng mạng lưới cá nhân thông qua bán hàng trực tiếp và tuyển dụng.
   • Dù khởi đầu nhỏ, công ty đã phát triển thành một trong những thương hiệu MLM lớn nhất thế giới, với doanh thu hàng năm khoảng 2,6 tỷ USD (tính đến 2023). Họ có mặt tại hơn 150 quốc gia, bao gồm Việt Nam.
   • Bài học: Sản phẩm gần gũi, dễ tiếp cận và chiến lược mở rộng quốc tế hiệu quả.

Kinh doanh đa cấp là một mô hình hợp pháp tại Việt Nam nếu tuân thủ các quy định pháp lý nghiêm ngặt, tập trung vào bán hàng thay vì lợi dụng tuyển dụng. Các công ty nhỏ quốc tế như Young Living, doTERRA, Jeunesse Global, và Forever Living Products là minh chứng cho việc MLM có thể thành công khi kết hợp sản phẩm chất lượng, hệ thống minh bạch và hỗ trợ nhà phân phối tốt. Đối với các doanh nghiệp nhỏ tại Việt Nam muốn áp dụng mô hình này, việc tuân thủ pháp luật và xây dựng niềm tin với khách hàng là yếu tố then chốt để tránh biến tướng và đạt được hiệu quả bền vững.