Tính minh bạch làm khó kinh doanh tại Việt Nam

Tóm tắt sự vụ Tập đoàn Sơn Hải kiện nhà đầu tư cao tốc

Tập đoàn Sơn Hải đã phản đối kết quả lựa chọn nhà thầu cho dự án cao tốc TP HCM - Thủ Dầu Một - Chơn Thành (đoạn qua Bình Phước) do Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng tỉnh Bình Phước thực hiện. Theo Sơn Hải, có 5 nhà thầu tham gia đấu thầu, với giá dự thầu lần lượt: Sơn Hải (732,3 tỷ đồng), Cienco4 (800,7 tỷ đồng), liên danh cao tốc IB2500057961 (804 tỷ đồng), liên danh cao tốc tỉnh Bình Phước (836 tỷ đồng) và liên danh cao tốc HCM – TDM - CT (866 tỷ đồng). Tuy nhiên, liên danh có giá thầu cao nhất (HCM – TDM - CT) được chọn, trong khi các nhà thầu lớn như Sơn Hải, Cienco4, Vinaconex, và Đèo Cả bị loại vì "không đáp ứng yêu cầu kỹ thuật". Sơn Hải cho rằng quyết định này có dấu hiệu vi phạm pháp luật đấu thầu, gây thất thoát ngân sách hơn 113 tỷ đồng và ảnh hưởng uy tín doanh nghiệp. Họ đã gửi kiến nghị đến UBND tỉnh Bình Phước và các cơ quan chức năng để làm rõ.

Phía chủ đầu tư, Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng tỉnh Bình Phước, khẳng định chưa nhận được kiến nghị chính thức từ Sơn Hải qua văn thư hoặc hệ thống đấu thầu quốc gia, chỉ biết thông tin qua mạng xã hội. Họ nhấn mạnh quá trình đánh giá hồ sơ dự thầu tuân thủ quy định, với các văn bản hướng dẫn từ Cục Quản lý đấu thầu (17/4), Cục Kinh tế - Quản lý đầu tư xây dựng (29/4), và Cục Đăng kiểm Việt Nam (5/5). Kết quả lựa chọn nhà thầu đã được công khai trên hệ thống mạng đấu thầu quốc gia, kèm báo cáo đánh giá E-HSDT. Nếu nhận kiến nghị chính thức, chủ đầu tư cam kết xử lý theo quy định pháp luật. UBND tỉnh Bình Phước cũng đã chỉ đạo làm việc trực tiếp với Sơn Hải để giải quyết vấn đề.

Phân tích động thái từ phía nhà đầu tư

1. Phản ứng thận trọng và nhấn mạnh tính minh bạch:
   • Chủ đầu tư, thông qua Ban Quản lý dự án, giữ thái độ trung lập và khẳng định tuân thủ quy trình đấu thầu theo Luật Đấu thầu 2023. Việc nhấn mạnh chưa nhận được kiến nghị chính thức qua kênh chính thống cho thấy họ muốn giữ hình ảnh tuân thủ pháp luật và tránh bị xem là thiếu minh bạch.
   • Việc công khai kết quả và báo cáo đánh giá trên hệ thống mạng đấu thầu quốc gia là cách để củng cố lập trường rằng quá trình lựa chọn nhà thầu đã được thực hiện công khai, đúng quy định.
   • Tuy nhiên, việc chỉ biết thông tin qua mạng xã hội mà chưa nhận được văn bản chính thức từ Sơn Hải cho thấy có thể có sự thiếu kết nối hoặc chậm trễ trong giao tiếp giữa các bên, điều này có thể làm gia tăng căng thẳng.
2. Chiến lược né tránh tranh cãi công khai:
   • Chủ đầu tư tránh phản hồi trực tiếp vào các cáo buộc của Sơn Hải về "dấu hiệu vi phạm pháp luật" hay "thất thoát ngân sách". Thay vào đó, họ tập trung vào việc khẳng định quy trình hợp pháp và sẵn sàng xử lý nếu nhận được kiến nghị chính thức. Đây là cách tiếp cận an toàn để giảm thiểu rủi ro pháp lý hoặc dư luận tiêu cực.
   • Việc UBND tỉnh Bình Phước yêu cầu làm việc trực tiếp với Sơn Hải cho thấy họ muốn giải quyết vấn đề trong khuôn khổ đối thoại, tránh để vụ việc leo thang thành tranh chấp pháp lý hoặc gây chú ý lớn hơn trên truyền thông.
3. Tín hiệu về sự cẩn trọng trong quản lý dự án:
   • Chủ đầu tư viện dẫn các văn bản hướng dẫn từ các cơ quan chức năng (Cục Quản lý đấu thầu, Cục Đăng kiểm, v.v.) để chứng minh rằng quá trình đánh giá hồ sơ đã được tham vấn kỹ lưỡng. Điều này có thể nhằm bảo vệ quyết định chọn nhà thầu có giá cao nhất, đồng thời giảm thiểu cáo buộc về thiếu minh bạch.
   • Tuy nhiên, việc loại các nhà thầu lớn như Sơn Hải, Cienco4, Vinaconex, và Đèo Cả với lý do "không đáp ứng yêu cầu kỹ thuật" mà không công khai chi tiết các tiêu chí kỹ thuật bị vi phạm có thể làm dấy lên nghi ngờ từ phía Sơn Hải và dư luận.

Ý kiến về khó khăn trong kinh doanh tại Việt Nam khi thiếu minh bạch

Sự vụ này phản ánh một số thách thức lớn trong môi trường kinh doanh tại Việt Nam, đặc biệt liên quan đến tính minh bạch trong các dự án đầu tư công:

1. Thiếu minh bạch trong quy trình đấu thầu:
   • Việc Sơn Hải và các nhà thầu lớn bị loại vì lý do kỹ thuật, trong khi nhà thầu có giá cao nhất được chọn, đặt ra câu hỏi về tính công bằng và rõ ràng trong tiêu chí đánh giá. Nếu các tiêu chí kỹ thuật không được công khai chi tiết hoặc có sự thay đổi không rõ ràng, các nhà thầu bị loại sẽ dễ cảm thấy bất công, dẫn đến tranh cãi hoặc mất niềm tin vào hệ thống.
   • Minh bạch không chỉ nằm ở việc công khai kết quả mà còn ở việc giải thích rõ ràng lý do loại bỏ các nhà thầu. Thiếu thông tin chi tiết có thể làm gia tăng nghi ngờ về sự công bằng, đặc biệt khi các dự án công thường liên quan đến ngân sách lớn.
2. Ảnh hưởng đến uy tín và cơ hội kinh doanh:
   • Như Sơn Hải đã nêu, việc bị loại không chỉ gây thiệt hại kinh tế mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín doanh nghiệp. Trong một thị trường cạnh tranh, các công ty lớn như Sơn Hải, Cienco4, hay Vinaconex đều dựa vào các dự án hạ tầng để củng cố vị thế. Việc bị loại với lý do không rõ ràng có thể làm giảm cơ hội tham gia các dự án tương lai, gây khó khăn trong chiến lược phát triển dài hạn.
   • Hơn nữa, nếu các doanh nghiệp cảm thấy quá trình đấu thầu thiếu công bằng, họ có thể giảm đầu tư vào các dự án công, dẫn đến sự thiếu hụt các nhà thầu chất lượng, ảnh hưởng đến tiến độ và chất lượng các công trình hạ tầng.
3. Rủi ro pháp lý và dư luận:
   • Việc Sơn Hải công khai văn bản trên mạng xã hội cho thấy họ muốn tận dụng áp lực dư luận để yêu cầu làm rõ kết quả đấu thầu. Điều này phản ánh một thực tế rằng, trong bối cảnh thiếu minh bạch, các doanh nghiệp thường phải sử dụng các kênh không chính thức để bảo vệ quyền lợi, dẫn đến rủi ro tranh cãi công khai hoặc kiện tụng.
   • Đối với nhà đầu tư, việc bị cáo buộc vi phạm pháp luật đấu thầu có thể gây tổn hại uy tín và làm chậm tiến độ dự án nếu vụ việc kéo dài. Điều này càng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đảm bảo quy trình đấu thầu rõ ràng, công khai từ đầu.
4. Tác động đến môi trường kinh doanh tổng thể:
   • Thiếu minh bạch trong đấu thầu không chỉ ảnh hưởng đến các doanh nghiệp tham gia mà còn làm giảm niềm tin của các nhà đầu tư nước ngoài và trong nước vào môi trường kinh doanh tại Việt Nam. Trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh thu hút đầu tư vào hạ tầng, các vụ việc như thế này có thể gửi đi tín hiệu tiêu cực về tính công bằng và pháp lý.
   • Hơn nữa, các dự án hạ tầng như cao tốc thường có ý nghĩa chiến lược đối với phát triển kinh tế - xã hội. Nếu quá trình đấu thầu bị nghi ngờ, có thể dẫn đến chậm trễ dự án, gây thiệt hại cho cả cộng đồng và nền kinh tế.

Và câu chuyện của thế giới về tính minh bạch:

Siemens và Integrity Pact trong đấu thầu quốc tế

• Siemens, một tập đoàn công nghệ đa quốc gia của Đức, từng đối mặt với bê bối tham nhũng lớn vào năm 2006 liên quan đến hối lộ trong các hợp đồng đấu thầu toàn cầu. Sau vụ việc, Siemens đã cam kết cải tổ và áp dụng Integrity Pact (Hiệp ước Liêm chính) của Transparency International để đảm bảo minh bạch trong các hoạt động đấu thầu. Một ví dụ điển hình là trong dự án đấu thầu cung cấp thiết bị cho các nhà máy điện ở châu Phi vào năm 2010.
• Hành động minh bạch:
  • Siemens công khai tất cả thông tin liên quan đến tiêu chí đấu thầu, bao gồm yêu cầu kỹ thuật, tiêu chuẩn đánh giá, và quy trình lựa chọn nhà thầu.
  • Họ sử dụng bên thứ ba độc lập để giám sát quá trình đấu thầu, đảm bảo không có xung đột lợi ích hoặc hành vi gian lận.
  • Các nhà thầu tham gia phải ký cam kết không tham gia vào các hành vi hối lộ hoặc thông đồng.
• Việc áp dụng Integrity Pact đã giúp Siemens khôi phục uy tín, tăng niềm tin từ các đối tác và cơ quan quản lý, đồng thời đảm bảo quá trình đấu thầu công bằng. Dự án ở châu Phi đã thu hút nhiều nhà thầu chất lượng, giảm chi phí và tăng hiệu quả dự án.

Dự án sân bay mới ở Mexico (NAICM) và cải cách minh bạch

• Trong dự án xây dựng Sân bay Quốc tế Thành phố Mexico (NAICM) vào khoảng năm 2016, chính phủ Mexico, phối hợp với các tập đoàn quốc tế như Grupo Aeroportuario, đã áp dụng các biện pháp minh bạch trong đấu thầu để đáp ứng yêu cầu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD).
• Hành động minh bạch:
  • Công khai toàn bộ thông tin về dự án trên cổng thông tin điện tử, bao gồm thông báo đấu thầu, tiêu chí đánh giá, và kết quả lựa chọn nhà thầu.
  • Sử dụng nền tảng đấu thầu điện tử (e-procurement) để cung cấp cập nhật theo thời gian thực về tiến độ đấu thầu, đảm bảo tất cả các nhà thầu có quyền truy cập bình đẳng vào thông tin.
  • Thành lập một ủy ban giám sát độc lập để đánh giá tính công bằng của quy trình và xử lý các khiếu nại từ nhà thầu.
• Các biện pháp này đã giúp giảm thiểu cáo buộc về tham nhũng, tăng sự tham gia của các nhà thầu quốc tế như Bechtel và Fluor, và cải thiện niềm tin của công chúng vào dự án. Tuy nhiên, dự án sau đó bị hủy do các vấn đề chính trị, nhưng các thực hành minh bạch trong đấu thầu vẫn được đánh giá cao.

Unilever và chuỗi cung ứng minh bạch trong đấu thầu nguyên liệu

• Trong chương trình phát triển bền vững toàn cầu vào năm 2019, Unilever đã công khai cam kết minh bạch trong quá trình đấu thầu để lựa chọn nhà cung cấp nguyên liệu thô (như dầu cọ) cho các sản phẩm của mình, đặc biệt trong bối cảnh áp lực từ người tiêu dùng và các tổ chức phi chính phủ về tính bền vững.
• Hành động minh bạch:
  • Unilever sử dụng nền tảng số hóa như Sourcemap để theo dõi và công khai toàn bộ chuỗi cung ứng, từ nguồn gốc nguyên liệu đến quy trình đấu thầu.
  • Công bố tiêu chí đánh giá nhà cung cấp, bao gồm không chỉ giá cả mà còn các yếu tố về môi trường, lao động, và đạo đức.
  • Công khai danh sách các nhà cung cấp được chọn và lý do lựa chọn trên báo cáo phát triển bền vững hàng năm.
• Sự minh bạch này đã giúp Unilever xây dựng lòng tin với người tiêu dùng, thu hút các nhà cung cấp có trách nhiệm, và đáp ứng các quy định quốc tế về phát triển bền vững. Theo báo cáo năm 2020, 70% người tiêu dùng toàn cầu đánh giá cao các thương hiệu minh bạch về chuỗi cung ứng, giúp Unilever củng cố vị thế thị trường.

Vụ đấu thầu của Blue Origin (Jeff Bezos) cho chuyến bay vũ trụ

• Vào tháng 6/2021, Blue Origin, công ty hàng không vũ trụ của Jeff Bezos, đã tổ chức một cuộc đấu thầu trực tiếp qua điện thoại để bán một ghế trên chuyến bay vũ trụ đầu tiên vào ngày 20/7/2021. Cuộc đấu thầu này được công khai rộng rãi và thu hút sự chú ý toàn cầu.
• Hành động minh bạch:
  • Blue Origin công khai quy trình đấu thầu, bao gồm các mốc thời gian, cách thức tham gia, và tiêu chí lựa chọn (người trả giá cao nhất).
  • Cập nhật trực tiếp số tiền đấu giá cao nhất trên các kênh truyền thông, tạo sự minh bạch cho tất cả người tham gia.
  • Sau khi kết thúc, Blue Origin công bố người thắng cuộc đã trả 28 triệu USD và giải thích cách số tiền này được sử dụng để tài trợ nghiên cứu vũ trụ.
• Quy trình minh bạch đã giúp Blue Origin tránh được các cáo buộc về thiên vị, đồng thời tạo ra sự phấn khích và tin tưởng từ công chúng. Cuộc đấu thầu đã thành công trong việc thu hút các nhà đầu tư và khách hàng tiềm năng, đồng thời nâng cao uy tín của công ty trong ngành hàng không vũ trụ.

Vụ việc giữa Tập đoàn Sơn Hải và chủ đầu tư dự án cao tốc TP HCM - Thủ Dầu Một - Chơn Thành cho thấy cần có sự cải thiện trong tính minh bạch và công bằng của các quy trình đấu thầu tại Việt Nam. Để giảm thiểu các tranh chấp tương tự, cần:

• Công khai chi tiết tiêu chí đánh giá: Các tiêu chí kỹ thuật và lý do loại bỏ nhà thầu cần được giải thích rõ ràng, minh bạch trên hệ thống đấu thầu quốc gia.

• Tăng cường giám sát độc lập: Cần có cơ quan giám sát độc lập để đảm bảo tính khách quan trong quá trình đấu thầu, tránh nghi ngờ về lợi ích nhóm.

• Cải thiện giao tiếp giữa các bên: Chủ đầu tư nên chủ động làm việc với các nhà thầu bị loại để giải thích và giải quyết kiến nghị trước khi vấn đề leo thang trên truyền thông.

• Xây dựng niềm tin lâu dài: Một môi trường kinh doanh minh bạch không chỉ giúp các doanh nghiệp yên tâm tham gia mà còn nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách và chất lượng các dự án công.

Sự minh bạch không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là yếu tố then chốt để thúc đẩy môi trường kinh doanh công bằng, bền vững tại Việt Nam.