Quyền được sửa chữa bảo vệ quyền lợi Người tiêu dùng ra sao?

Quyền được sửa chữa (Right to Repair - R2R) là một phong trào và khái niệm pháp lý nhằm đảm bảo rằng người tiêu dùng và các bên thứ ba (như thợ sửa chữa độc lập) có quyền truy cập vào các công cụ, linh kiện, tài liệu hướng dẫn, và phần mềm cần thiết để sửa chữa các sản phẩm, đặc biệt là thiết bị điện tử, thiết bị gia dụng, và phương tiện giao thông. Quyền này nhấn mạnh việc người tiêu dùng có thể tự sửa chữa hoặc tìm đến các dịch vụ sửa chữa bên ngoài thay vì bị phụ thuộc hoàn toàn vào nhà sản xuất, từ đó giảm chi phí, kéo dài tuổi thọ sản phẩm, và giảm thiểu rác thải điện tử.

R2R tập trung vào việc loại bỏ các rào cản do nhà sản xuất đặt ra, như:

• Hạn chế kỹ thuật: Khóa kỹ thuật số, mã hóa phần mềm, hoặc thiết kế sản phẩm khó tháo rời.
• Hạn chế thương mại: Chỉ cung cấp linh kiện và công cụ sửa chữa cho các trung tâm ủy quyền.
• Hạn chế thông tin: Không công khai tài liệu hướng dẫn sửa chữa hoặc thông tin kỹ thuật.

Hoàn cảnh ra đời và người đưa ra ý tưởng Quyền được sửa chữa:

Phong trào R2R bắt đầu nổi lên vào những năm 2000, khi ngành công nghiệp điện tử phát triển mạnh mẽ, dẫn đến việc các nhà sản xuất áp dụng các biện pháp kiểm soát chặt chẽ việc sửa chữa để tối ưu hóa lợi nhuận. Các thiết bị như điện thoại thông minh, máy tính xách tay, và thiết bị gia dụng ngày càng phức tạp, với thiết kế tích hợp cao, khiến việc sửa chữa trở nên khó khăn. Đồng thời, vấn đề rác thải điện tử ngày càng nghiêm trọng, gây áp lực lên môi trường và thúc đẩy nhu cầu về một nền kinh tế tuần hoàn (circular economy). Trong bối cảnh này, người tiêu dùng và các tổ chức bảo vệ môi trường đã lên tiếng yêu cầu quyền tự do sửa chữa thiết bị của mình.

Người đưa ra ý tưởng: Không có một cá nhân cụ thể nào được ghi nhận là người khởi xướng R2R, mà đây là kết quả của một phong trào tập thể.

Ý tưởng về quyền được sửa chữa không phải do một cá nhân cụ thể đưa ra mà là kết quả của sự phát triển từ nhiều phong trào và nhóm hoạt động khác nhau. Tuy nhiên, một trong những nhân vật nổi bật đã góp phần thúc đẩy mạnh mẽ ý tưởng này là Kyle Wiens, người đồng sáng lập và CEO của iFixit. iFixit là một công ty chuyên cung cấp hướng dẫn sửa chữa miễn phí, linh kiện thay thế và công cụ cho hàng ngàn sản phẩm, đồng thời là một trong những tiếng nói mạnh mẽ nhất trong phong trào quyền được sửa chữa toàn cầu.

Tuy nhiên, các tổ chức và cá nhân nổi bật trong việc thúc đẩy R2R bao gồm:

• iFixit: Một công ty và cộng đồng trực tuyến chuyên cung cấp hướng dẫn sửa chữa và bán công cụ sửa chữa, đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức về R2R. Họ cung cấp các tài liệu miễn phí và xếp hạng khả năng sửa chữa của các thiết bị.
• Repair.org: Một liên minh các doanh nghiệp sửa chữa độc lập tại Mỹ, hoạt động để thúc đẩy luật R2R.
• Nathan Proctor: Giám đốc chiến dịch R2R của U.S. PIRG (Public Interest Research Group), người đã vận động mạnh mẽ cho các dự luật R2R tại Mỹ.
• Cory Doctorow: Một nhà báo và nhà hoạt động, đã viết nhiều bài về tác động của các hạn chế sửa chữa đối với người tiêu dùng.

Phong trào R2R được thúc đẩy bởi các nhà hoạt động, người tiêu dùng, và các tổ chức phi lợi nhuận, đặc biệt ở Mỹ và châu Âu, trong bối cảnh các công ty công nghệ lớn như Apple, Samsung, và John Deere bị chỉ trích vì các chính sách hạn chế sửa chữa.

Quyền được sửa chữa bảo vệ người tiêu dùng như thế nào? Quyền được sửa chữa mang lại nhiều lợi ích cho người tiêu dùng, bao gồm.

1. Giảm chi phí sửa chữa:
   • Người tiêu dùng có thể chọn các dịch vụ sửa chữa độc lập hoặc tự sửa chữa với chi phí thấp hơn so với việc sử dụng dịch vụ ủy quyền của nhà sản xuất.
   • Ví dụ: Thay màn hình iPhone tại một cửa hàng độc lập có thể rẻ hơn nhiều so với dịch vụ của Apple.
2. Kéo dài tuổi thọ sản phẩm:
   • Việc tiếp cận linh kiện và hướng dẫn sửa chữa giúp người tiêu dùng duy trì thiết bị lâu hơn, tránh phải mua mới thường xuyên.
   • Điều này đặc biệt quan trọng với các thiết bị đắt tiền như điện thoại thông minh, máy tính, hoặc máy móc nông nghiệp.
3. Tăng tính tự chủ:
   • Người tiêu dùng không bị phụ thuộc vào nhà sản xuất hoặc các trung tâm sửa chữa được ủy quyền, từ đó có nhiều lựa chọn hơn.
   • Ví dụ: Một nông dân có thể sửa chữa máy kéo của mình mà không cần chờ đợi linh kiện từ John Deere.
4. Bảo vệ môi trường:
   • Bằng cách kéo dài tuổi thọ sản phẩm, R2R giúp giảm rác thải điện tử, vốn chứa các chất độc hại như lithium, thủy ngân, và chì, gây nguy hiểm cho môi trường và sức khỏe con người.
5. Khuyến khích cạnh tranh:
   • R2R thúc đẩy thị trường sửa chữa cạnh tranh, buộc các nhà sản xuất phải cải thiện chất lượng sản phẩm và dịch vụ để giữ chân khách hàng.
6. Bảo vệ quyền sở hữu:
   • R2R khẳng định rằng người tiêu dùng, sau khi mua sản phẩm, có quyền sửa chữa và sử dụng nó theo ý muốn, thay vì bị hạn chế bởi các điều khoản của nhà sản xuất.

Quyền được sửa chữa được áp dụng ở bao nhiêu bang và quốc gia?

Tại Mỹ: Tính đến tháng 5/2025, quyền được sửa chữa đã được thông qua dưới dạng luật tại 7 bang ở Mỹ:

• New York: Bang đầu tiên thông qua luật R2R vào tháng 12/2022 (Digital Fair Repair Act), yêu cầu các nhà sản xuất cung cấp linh kiện, công cụ, và tài liệu sửa chữa cho các thiết bị điện tử.
• California: Thông qua luật R2R vào tháng 10/2023 (SB 244), áp dụng cho điện thoại thông minh, máy tính bảng, và các thiết bị gia dụng được sản xuất sau ngày 1/7/2021.
• Minnesota: Luật R2R có hiệu lực từ tháng 5/2023, tương tự như New York.
• Colorado: Thông qua luật vào tháng 5/2023, tập trung vào thiết bị nông nghiệp và xe lăn.
• Oregon: Luật R2R được thông qua vào năm 2024, Luật Quyền được sửa chữa của Oregon đã mở rộng đáng kể khả năng tiếp cận tài nguyên sửa chữa cho người tiêu dùng, giúp người dân Oregon dễ dàng hơn trong việc tự sửa chữa thiết bị của họ.
• Massachusetts: Có các quy định liên quan đến R2R, nhưng không toàn diện như các bang khác.
• Maine: Đã thông qua một số quy định hỗ trợ R2R.

Ngoài ra, hơn 20 bang khác ở Mỹ đã xem xét các dự luật R2R, nhưng chưa thông qua hoặc đang trong quá trình hoàn thiện. Các bang này bao gồm Washington, New Jersey, và Illinois, nơi các dự luật đang được thảo luận tích cực.

Trên thế giới:

• Liên minh Châu Âu (EU): EU đã ban hành các quy định liên quan đến R2R, đặc biệt là Ecodesign Directive (2019), yêu cầu các nhà sản xuất cung cấp linh kiện thay thế và thông tin sửa chữa cho các thiết bị gia dụng trong ít nhất 7-10 năm sau khi sản phẩm ngừng sản xuất. Các quốc gia thành viên EU như Pháp, Đức, Bỉ, Ý, Tây Ban Nha, Hà Lan, Đan Mạch, và Thụy Điển đã triển khai chương trình R2R của Apple và các quy định tương tự.
• Vương quốc Anh: Có các chính sách hỗ trợ R2R, tương tự EU, tập trung vào thiết bị gia dụng.
• Úc: Đang thảo luận về luật R2R, với các đề xuất từ Ủy ban Năng suất Úc (2021).
• Canada: Một số tỉnh như Ontario đã đề xuất luật R2R, nhưng chưa có luật liên bang chính thức.
• Ấn Độ và Nam Phi: Đang xem xét các quy định R2R, nhưng chưa triển khai chính thức.

Tổng cộng, khoảng 8 quốc gia châu Âu (thông qua EU) và 7 bang Mỹ đã có luật R2R chính thức, với nhiều quốc gia và khu vực khác đang trong giai đoạn phát triển các quy định tương tự.

Công ty nào áp dụng tốt nhất Quyền được sửa chữa?

Việc đánh giá công ty nào áp dụng R2R tốt nhất phụ thuộc vào mức độ họ cung cấp linh kiện, công cụ, và tài liệu sửa chữa một cách minh bạch và dễ tiếp cận. Dựa trên thông tin hiện có:

• Apple: Từ tháng 4/2022, Apple đã triển khai chương trình Self Service Repair tại Mỹ, cung cấp linh kiện và công cụ chính hãng cho các mẫu iPhone mới nhất. Chương trình này đã mở rộng đến 8 quốc gia châu Âu (Pháp, Đức, Ý, Tây Ban Nha, Hà Lan, Thụy Điển, Đan Mạch, Bỉ) vào năm 2023. Tuy nhiên, Apple từng bị chỉ trích vì các rào cản kỹ thuật (như khóa phần mềm và thiết kế khó sửa chữa), nên chương trình này được xem là bước tiến lớn nhưng vẫn có hạn chế, như chi phí linh kiện cao và yêu cầu kỹ thuật phức tạp.
• Samsung: Cung cấp một số linh kiện sửa chữa thông qua quan hệ đối tác với iFixit, nhưng chương trình không toàn diện như Apple, chủ yếu tập trung vào một số dòng điện thoại Galaxy.
• Dell: Cung cấp tài liệu sửa chữa và linh kiện cho một số dòng laptop, được cộng đồng sửa chữa đánh giá cao vì thiết kế mô-đun dễ tháo rời.
• Fairphone: Một công ty Hà Lan, được xem là dẫn đầu về khả năng sửa chữa, với các thiết bị như Fairphone 4 được thiết kế để dễ dàng tháo lắp và thay thế linh kiện, kèm theo hướng dẫn chi tiết từ nhà sản xuất.
• Framework: Một công ty khởi nghiệp sản xuất laptop với thiết kế mô-đun, dễ sửa chữa, và cung cấp linh kiện thay thế trực tiếp cho người dùng. Framework được iFixit chấm điểm cao về khả năng sửa chữa.

Công ty áp dụng tốt nhất: Fairphone và Framework thường được đánh giá cao nhất từ góc độ người tiêu dùng và cộng đồng sửa chữa vì thiết kế sản phẩm dễ sửa chữa, cung cấp linh kiện giá cả phải chăng, và minh bạch trong tài liệu hướng dẫn. Apple, mặc dù có tiến bộ, vẫn bị hạn chế bởi chi phí cao và các rào cản kỹ thuật còn sót lại.

Phân tích Quyền được sửa chữa dưới góc nhìn người tiêu dùng: Dưới góc nhìn của người tiêu dùng, quyền được sửa chữa mang lại cả lợi ích và thách thức.

• Tiết kiệm chi phí: Người tiêu dùng có thể tiết kiệm đáng kể khi sửa chữa thiết bị thay vì mua mới. Ví dụ, thay pin iPhone tại cửa hàng độc lập có thể chỉ tốn 30-50 USD, so với 70-100 USD tại Apple.
• Tăng quyền kiểm soát: R2R cho phép người tiêu dùng tự do lựa chọn nơi sửa chữa, tránh sự độc quyền của nhà sản xuất.
• Bảo vệ môi trường: Sửa chữa thay vì vứt bỏ giúp giảm rác thải điện tử, điều mà nhiều người tiêu dùng ngày càng quan tâm trong bối cảnh biến đổi khí hậu.
• Khuyến khích đổi mới: Các nhà sản xuất buộc phải cải thiện thiết kế sản phẩm để dễ sửa chữa hơn, từ đó nâng cao chất lượng và độ bền.

Và thách thức:

• Độ phức tạp kỹ thuật: Ngay cả khi có linh kiện và hướng dẫn, việc sửa chữa các thiết bị hiện đại đòi hỏi kỹ năng và công cụ chuyên dụng, điều mà người tiêu dùng thông thường có thể không đủ khả năng thực hiện.
• Chi phí linh kiện: Một số nhà sản xuất (như Apple) cung cấp linh kiện chính hãng với giá cao, làm giảm lợi ích kinh tế của việc tự sửa chữa.
• Rủi ro bảo hành: Sửa chữa bởi bên thứ ba có thể làm mất bảo hành chính hãng, khiến người tiêu dùng lo ngại.
• Thiếu thông tin: Ở nhiều khu vực, tài liệu sửa chữa vẫn khó tiếp cận hoặc không được cung cấp bằng ngôn ngữ địa phương.

Tác động tổng thể: Từ góc nhìn người tiêu dùng, R2R là một bước tiến quan trọng hướng tới sự công bằng và bền vững. Tuy nhiên, để tối ưu hóa lợi ích, các nhà sản xuất cần cung cấp linh kiện giá rẻ hơn, thiết kế sản phẩm dễ sửa chữa hơn, và các chính phủ cần thúc đẩy luật R2R mạnh mẽ hơn. Người tiêu dùng cũng cần được giáo dục để tận dụng quyền này một cách hiệu quả, chẳng hạn qua các hướng dẫn từ iFixit hoặc các khóa học sửa chữa cơ bản.

Quyền được sửa chữa là một bước tiến quan trọng trong việc trao quyền cho người tiêu dùng, giúp tiết kiệm chi phí, kéo dài tuổi thọ sản phẩm, và bảo vệ môi trường. Dù đã được áp dụng ở một số bang và quốc gia, phong trào này cần sự hỗ trợ mạnh mẽ hơn từ chính phủ và các nhà sản xuất để đạt hiệu quả tối đa. Fairphone và Framework là những ví dụ điển hình về việc áp dụng tốt R2R, nhưng người tiêu dùng vẫn cần thêm thông tin và kỹ năng để tận dụng quyền này một cách hiệu quả